Những trở lực cho việc tiêm vaccine ngừa Covid-19 trên quy mô toàn cầu

Tiêm chủng toàn cầu không những cần thiết mà cần phải được đẩy nhanh, trong bối cảnh đại dịch lan rộng. Trên thực tế, vấn đề tiêm chủng toàn cầu, đặc biệt chú trọng đến các nước quốc gia nghèo, không có điều kiện về tài chính và công nghệ để tiếp cận vaccine, đã được thúc đẩy ngay từ khi đại dịch bùng phát tại châu Âu và Bắc Mỹ tháng 3/2020, với lời kêu gọi của các lãnh đạo nhóm G20. Tháng 4/2020, sáng kiến thúc đẩy các biện pháp chống dịch Covid-19 (bao gồm việc chế tạo vaccine, xét nghiệm – chẩn đoán và điều trị), gọi tắt là ACT- Accelerator đã ra đời, nhờ sự phối hợp của WHO, Ủy Ban Châu Âu, chính quyền Pháp và Quỹ của hai vợ chồng tỉ phú Bille Gates (ACT là tên gọi tắt của Accelerator funding commitment tracker for details).

Cơ chế Covax là vế vaccine của sáng kiến ACT có mục tiêu phối hợp với các đối tác, là các nhà bào chế vaccine ở các nước phát triển và đang phát triển, cũng như chính quyền các nước, để vaccine phòng Covid-19 đến được với tất cả các quốc gia, bất kể thu nhập cao, hay thu nhập thấp. Cơ chế Covax do ba tổ chức điều phối. Tổng cộng 190 quốc gia và vùng lãnh thổ tham gia vào cơ chế này.

Trước mắt dưới sự chủ trì của CEPI, dự kiến cho đến cuối 2021, Covax sẽ có khoảng 2 tỉ liều vaccine để phân phối. CEPI cũng có trách nhiệm đầu tư cho các vaccine phòng Covid thế hệ mới, để chuẩn bị đối phó với dịch Covid-19 trong tương lai.

Liên minh GAVI (Global Alliance for Vaccines and Immunization) điều phối việc mua và cung cấp vaccine, với sự phối hợp của UNICEF và một số định chế quốc tế khác. Một nhiệm vụ hàng đầu của GAVI là bảo đảm cho 92 quốc gia thu nhập thấp hoặc trung bình, có điều kiện có được các vaccine an toàn, hiệu quả, dựa trên tài trợ của các mạnh thường quân.

WHO đảm nhiệm hàng loạt vai trò, như xác lập các định hướng trong lĩnh vực nghiên cứu – phát triển vaccine, tiêm chủng. WHO cũng có sứ mạng xác nhận cho sử dụng khẩn cấp các vaccine (theo thể thức EUL), để kịp thời cho phép sản xuất, phân phối và sử dụng vaccine tại các quốc gia không có đủ điều kiện tự thẩm định chất lượng vaccine.

Hôm 22/01/2021, tức hơn nửa năm sau khi Covax ra mắt, WHO ra thông cáo báo chí khẳng định: Cơ chế này đang trên đường tiến đến mục tiêu cung cấp ít nhất 2 tỷ liều vaccine, trong đó có 1,3 tỷ liều cho 92 quốc gia và vùng lãnh thổ, có thu nhập thấp. Cũng trong thông báo này, WHO thông báo hợp đồng mua trước vaccine đầu tiên theo cơ chế Covax, 40 triệu liều của liên doanh Mỹ, Đức Pfizer – BioNTech (đã được WHO cấp phép khẩn cấp) và gần 150 triệu liều của AstraZeneca/Oxford (đang chờ cấp phép khẩn cấp). Trước đó, trợ lý dược phẩm của WHO dự kiến sẽ sớm triển khai ngay trong quý một nhiều vaccine, và cho biết tổng cộng có 13 vaccine đang được xem xét cấp phép khẩn cấp.

Tuy nhiên, sự lạc quan nói trên của WHO dường như không khớp với thái độ hoài nghi cao độ của nhiều hiệp hội và định chế quốc tế khác. Ngày 12/01/2021, tổ chức bảo vệ nhân quyền Ân xá Quốc tế (AI), nhấn mạnh đến nguy cơ 72 quốc gia nghèo sẽ không có điều kiện tiếp cận với vaccine, trong lúc các nước giàu dự kiến sẽ tăng cường mua vaccine để tích trữ, với số lượng đủ dùng cho gấp 3 lần dân số, trước cuối năm 2021. Một trong các ví dụ tiêu biểu là Canada đặt mua số lượng đủ dùng cho gấp 5 lần dân số hiện nay.

Nguy cơ vaccine không sớm đến với các quốc gia nghèo không chỉ là nỗi lo của các tổ chức bảo vệ nhân quyền. Đặc biệt đáng chú ý là phản ứng từ phía Phòng Thương mại Quốc tế ICC, một tổ chức đại diện cho giới doanh nhân thế giới. Hôm 25/01 vừa qua, ICC công bố một báo cáo điều tra dự báo, nếu các quốc gia giàu kiên quyết giành giật vaccine, thì tổn hại cho nền kinh tế toàn cầu, do không có đủ vaccine để đẩy lùi đại dịch, ước tính sẽ có thể lên đến 9.000 tỷ USD. Một nửa số thiệt hại đó các nước giàu phải gánh chịu, do sự phụ thuộc lẫn nhau của các nền kinh tế (thiệt hại sẽ là từ hơn 200 đến 5.000 tỷ USD).

Về phần mình ICC khẳng định ủng hộ cơ chế Covax và sáng kiến ACT nói chung, cho phép huy động đủ số lượng các phương tiện xét nghiệm, điều trị và vaccine, với tổng trị giá 38 tỷ USD. ICC nhấn mạnh là hiện ngân sách này vẫn còn thiếu đến 27 tỷ USD để tránh cho thiệt hại có thể lên đến 9.000 tỷ USD. Nghiên cứu nói trên của ICC Research Foundation được coi là khảo sát đầu tiên, toàn diện nhất cho đến nay, về hậu quả của việc vaccine không được phổ biến toàn cầu.

Cách đây ít hôm, ngày 18/01, trong một phiên họp tại Genève, tổng giám đốc WHO, ông Tedros Adhanom Ghebreyesus, cũng hé lộ nguy cơ thất bại của cơ chế Covax, khi khẳng định “thế giới đang trên bờ của một sự sụp đổ đạo lý kinh hoàng”, và cái giá phải trả của sự thất bại này sẽ là rất nhiều mạng sống tại các quốc gia nghèo nhất hành tinh, trong bối cảnh 90% liều vaccine đã được chính ngừa tập trung vào 11 quốc gia. Lãnh đạo WHO cũng hé mở một lý do có nguy cơ dẫn đến thất bại là nhiều hãng sản xuất vaccine tìm kiếm các hợp đồng song phương với các nước giàu, hơn là chấp nhận cung cấp dữ liệu cho WHO, để tham gia vào cơ chế Covax.

Thêm nữa. tranh cãi về vấn đề bản quyền sở hữu trí tuệ vaccine được coi một vấn đề trung tâm hiện nay. Nam Phi và Ấn Độ đứng đầu nhóm các quốc gia yêu cầu đình hoãn một số điều khoản liên quan đến sở hữu trí tuệ với vaccine, để tạo điều kiện cho cơ chế thúc đẩy tiêm chủng toàn cầu Covax. Vấn đề đã được đưa ra thảo luận nhiều lần tại Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) trong hai tháng 11 và 12/2020, nhưng dường như cho đến nay hồ sơ này chưa có dấu hiệu được khai thông.

Điểm thuận lợi và cũng là điểm đặc biệt của vấn đề vaccine trong dịch bệnh lần này là, đối diện với một đại dịch được coi là vô tiền khoáng hậu, vaccine cũng được phát triển với tốc độ có thể coi là thần tốc. Khoảng 20 vaccine đã được phát triển đến giai đoạn 3, chỉ trong thời gian chưa đầy một năm, trong đó có một số vaccine được cấp phép tại một số quốc gia. Khoảng 20 vaccine đang trong giai đoạn thử nghiệm 1 và 2. Việc nhiều vaccine phát triển với tốc độ thần tốc mang lại hy vọng tiêm chủng vaccine đại trà trên toàn cầu, như kỳ vọng được đề ra trong dự án Covax. Tuy nhiên, tình trạng dịch bệnh diễn biến hết sức khó lường hiện nay, đặc biệt tại các nước phát triển, do sự xuất hiện các biến thể nguy hiểm mới, là một nguyên nhân chủ yếu khiến đa số các quốc gia giàu tăng tốc đặt hàng vaccine, để thúc đẩy kế hoạch sớm tiêm chủng đại trà để đạt miễn dịch cộng đồng ngay trong năm nay, thậm chí trong nửa đầu năm nay.

Cho dù cộng đồng quốc tế đã xác lập được từ sớm một cơ chế hợp tác cho phép thúc đẩy nghiên cứu, sản xuất vaccine Covid, cho đến nay, việc sản xuất với số lượng đủ lớn vac-xin và phân phối kịp thời đến các quốc gia nghèo, mang lại đóng góp quyết định cho việc ngăn chặn dịch bệnh, vẫn đang là một thách thức khó vượt qua trong hiện tại.

Linh Đức